Garncarstwo

Zasadniczy kształt wyrobów garncarskich uwarunkowany jest ich funkcją użytkową. Najodleglejszą genealogię posiada naczynie typu "garnek bez ucha". Naczyniem o kształtach zbliżonych do form wczesnośredniowiecznych jest tzw. dzieżka, produkowana także w pracowniach garncarzy baranowskich. Dzieżki mają różną wielkość, najczęściej 1-2 litrowego naczynia służącego zazwyczaj do przechowywania mleka, kiszenia żuru itp. Pod koniec średniowiecza pojawiają się też garnki o kształcie jajowatym / czasem zaopatrywane w jedno lub dwa ucha. W czasach najnowszych dno garnków znacznie się poszerzało, gdyż z braku innych naczyń służyły one do gotowania na piecach krytych blachą. Na Lubelszczyźnie garnki gliniane służyły do gotowania w okresie międzywojennym, a nawet jeszcze w czasie II wojny światowej. Nowszą formą są również różnego rodzaju gliniane kubki do picia, oraz wywodzące się zapewne od glinianych dzieżek - "słoiki" o kształtach cylindrycznych lub beczułkowatych. Powszechne są we współczesnej ceramice ludowej, także baranowskiej, płytkie misy służące ongiś do spożywania potraw, a w ostatnich latach mające przede wszystkim dekoracyjny charakter. Najnowszą formą użytkową dzisiejszych misek są należące do tej samej grupy donice i makutry. Nieco głębsze od misek, służą do ucierania maku, ciast.

Wyroby Baranowskich Garncarzy

wyk. Piotr Maśny wyk. Edward Kołodyński

Szczególnie pięknymi kształtami wyróżniają się produkowane w Baranowie dzbany różnych rozmiarów.
Dzbany - naczynia służące do przenoszenia i przechowywania płynów, wywodzić można z form, które w ceramice polskiej pojawiają się również jeszcze w średniowieczu.

Jednak w ostatnich latach najbardziej popularnym produktem wytwarzanym w Baranowie były dwa rodzaje doniczek. Jedna, to doniczka konwencjonalna, szeroka, tradycyjna dla tego ośrodka i nie odbiegająca od konwencji krajowej. Druga wersja to doniczki wielkich rozmiarów, tzw. "palmówki", o wysokich ścianach i wąskim dnie.

Charakterystyczną cechą wytwarzanych w Baranowie doniczek był lekko odwinięty brzeg .Ten rodzaj nie miał miejscowych tradycji i pojawił się w wyniku zmian na rynku zbytu. Pod sam koniec garncarstwa baranowskiego pojawiały się też nowe doniczki, nie produkowane nigdy wcześniej, a stanowiące jedną całość z podstawką.

Inne przedmioty wyrabiane w Baranowie, to małe garnuszki, dwojaczki, flakony różnych rozmiarów o małym brzuścu, wąskiej szyjce i dużym wywinięciu brzegów.

Dodatkową produkcję stanowiły chętnie kupowane na kiermaszach miniaturki naczyń, dzbanuszki, a także skarbonki i kogutki piszczałki. Okazyjnie robiono też kropielniczki i krzyżyki na ścianę.

Na przeglądy sztuki ludowej Jan Góra robił również rzeźby wypalane metodą siwakową. Były to wykonywane sporadycznie postacie świętych lepione z gliny lub odlewane z formy i wypalane w stanie surowym.

Zdobnictwo - rodzaje dekoracji, motywy i ich rozmieszczenie

Wyroby garncarskie z Baranowa dekorowano zasadniczo dwoma sposobami. Pierwszy, to wykonywanie przez garncarza za pomocą rylca ozdoby w świeżej glinie. Drugi rodzaj dekoracji, to malowanie kaolinem, "pisanie" lub tzw. "szlakowanie" przy pomocy rożka garncarskiego, którego lokalną odmianą była wygięta blaszana łyżka z dzióbkiem.

Stosowane najczęściej motywy dekoracyjne to:

• jodełki,
• kółka,
• fale,
• kropki,
• listki,
• kwiatki powstałe z kropek,
• ptaki - koguciki znamienne dla baranowskich mis, które umieszczano na dnie naczynia, a niekiedy również i na brzuścu małych dzbanków.

Elementy geometryczne stosowane we współczesnym zdobnictwie garncarskim, nie odznaczały się zbyt wielką rozmaitością. Ale dzięki pomysłowości twórców, z tych elementów powstawały różne kombinacje, jak motywy pasowe, rzadziej ośrodkowe, wyjątkowo zaś asymetryczne. Z motywów pasowych najbardziej rozpowszechniły się różne połączenia linii prostej i falistej. Zdarzały się też układy pasowe złożone z kompozycji wykonanych z takich elementów jak: kropki, łuki, kratki, spirale.

Motywy roślinne zaś, nie były traktowane w sposób realistyczny, co uwarunkowane było rodzajem użytych do dekoracji narzędzi i pośpiechem przy pracy. Niekiedy uproszczenie rysunku posunięte było tak daleko, że ornament można zaliczyć zarówno do grupy roślinnej, jak i geometrycznej. Przykładem mogą tu być częste w dekoracji naczyń z Baranowa kwiatki wykonane z kropek. Jeszcze inną formę dekoracji naczyń w ostatnich latach preferował St. Domański. Ceramika tego garncarza dekorowana była przez nalepianie na powierzchni czerepu kompozycji roślinnych dających efekt płaskorzeźby. Elementy kompozycji garncarz lepił własnoręcznie i nie korzystał z żadnej formy. Nalepione dekoracje często kolorował na zielono, jasno-żółto, brązowo lub były w kolorze czerepu. Naczynia St. Domańskiego wyróżniały się wielkimi rozmiarami. Były to duże dzbany, flakony i doniczki kwiatowe.

Kolorem dominującym w ceramice z Baranowa jest jasno-brązowy kolor czerepu. Na tym tle występuje dekoracja w kolorze białym, jasno-żółtym, ciemno-brązowym i ciemno-zielonym. Te zestawy w kolorystyce występowały już w najstarszych przykładach ceramiki polewanej. Niepoślednią rolę w zdobnictwie gra także szkliwo. Glazurowanie znane było w Polsce już w XI w. Najczęściej stosowana była glazura nie barwiona, pogłębiająca kolor czerepu. Na efekt ostateczny wyrobu składał się także kształt i proporcje naczynia. Cechą charakterystyczną dla naczyń baranowskich są ich nieregularne proporcje. Są one zwężone u podstawy, zaś ich brzusiec umiejscowiony jest powyżej polowy wysokości naczynia.

Jeśli chodzi o kształty to większa rozmaitość i elegancję wykazują dzbany i garnki bez uch. Dzbanki baranowskie są duże o stosunkowo długiej szyjce i niezbyt wydatnym brzuścu. Mimo nieco nieregularnych proporcji w zestawieniu z klasycznym dzbanem polskim zachowują smukła sylwetką. Część górna niezbyt szerokiego wylewu jest łagodnie wywinięta. Duże znaczenie w kompozycji naczynia ma sposób wykonania i umieszczenia ucha. Ucha w naczyniach baranowskich są niewielkie i umieszczane w ten sposób, iż wypełniają esowate wgłębienie profilu naczynia.

Kształt naczynia podkreślają i uwydatniają także zdobiny. Zawsze też zdobią one niewielką część powierzchni naczynia, nie odciągając uwagi od jego kształtu. Zdobienia naczyń z Baranowa występują na ważnych częściach naczynia, jak: szyjka, a zwłaszcza wybrzuszenie, co podkreśla obrotowy charakter bryły, szczególnie gdy zastosowano poziomo ciągnący ornament pasowy. Reasumując stwierdzić można, iż przyszły efekt estetyczny naczynia zależy nie tylko od jakości zastosowanego surowca, ale także od umiejętności samego garncarza, który je wykonuje, nadaje mu określony kształt, decyduje o proporcjach i komponuje całość, dopełniając ją takim, a nie innym wykończeniem wylewu i umieszczeniem lub nie ucha.

Istotnym jest też sam wypał surowca a nawet suszenie, w czasie których naczynia mogą być narażone na deformację. Od stopnia temperatury wypału zależy barwa czerepu - im naczynie stoi bliżej paleniska - tym barwa jest ciemniejsza, intensywniejsza. I tak wyroby z Baranowa wyróżniają się niekiedy ciekawymi efektami kolorystycznymi wynikającymi z nierównego wypału, który nadaje glazurze głęboką barwę żółto-brązową, przechodzącą miejscami w zielone plamy o nieregularnych zarysach. Oczywiście końcowy efekt nadają stosowane w zdobnictwie dekoracje: rodzaje motywów, ich rozmieszczenie na powierzchni naczynia.

Źródło: "Garncarstwo Baranowskie", Halina Solecka, Wydanie I, 2006