Wspomnienia o Baranowie n/Wieprzem Dr. Heleny Sikorskiej-Karyory z lat 1909-1910. Opracowanie mgr Jana Henryka Litwinka, pracownika Biblioteki PAN we Wrocławiu z roku 1970.

Śledząc dzieje Baranowa, zauważa sie stosunkowo bardzo częste niszczenie osady przez pożary. 20 maja 1899 roku spłonęło "pół osady" prawdopodobnie w okolicach rynku. Następny pożar miał miejsce rok później, spłonęła w nim szkoła. Kolejny pożar miał miejsce w 1926 roku, ogień strawił dużą liczbę budynków przy ulicy Opłotki. Kolejny – przed rokiem 1930 zniszczył część ulicy Puławskiej.

Powiększ zdjęcie: Budynek szkoły - 1901 rokBudynek szkoły - 1901 rok W 1901 roku wybudowano nowy budynek szkoły. Była to szkoła początkowo jednoklasowa, od 1921 roku – dwuklasowa, od 1923 roku – czteroklasowa. Budynek ten okazał się niewystarczający, i w 1936 roku rozpoczęto budowę nowego.

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku w parafii odbywały się trzy odpusty: na święto św. Jana Chrzciciela, MB Różańcowej i MB Częstochowskiej.

Przed II wojną światową ludność żydowska stanowiła dominującą liczbowo grupę mieszkańców. Nadal istniała bożnica i kierkut. Podczas II wojny światowej ludność żydowska została wysiedlona z osady. Po wojnie układ zawodowy mieszkańców Baranowa uległ zmianie. W znacznie mniejszym stopniu uprawiane są rzemiosło i handel. Typowe dla Baranowa garncarstwo zaczęło upadać.

Powiększ zdjęcie: Baranów z lotu ptaka - 1928 rokBaranów z "lotu ptaka" - 1928 rok wyk. Podchorąży szkoły lotniczej Eugeniusz KropiwnickiNadal plagą Baranowa były pożary: w 1962 roku i trzy bardzo groźne w ciągu dwóch lat: 1969-70. Pożar w 1969 roku strawił 141 budynków, w tym 53 domy mieszkalne. Zniszczona została część Baranowa zwana Zagrody i zabudowania przy ulicy Posiółek. Dwa pożary w 1970 roku: pierwszy zniszczył 37 budynków, w tym 16 mieszkalnych, a następnie zabudowę narożnego, południowo-zachodniego bloku rynkowego, w tym 3 murowane domy mieszkalne i gospodę GS. Po ostatnich pożarach przedsięwzięto szereg decyzji, m. in. stosowanie trwałych materiałów budowlanych. W 1977 roku po pożarach został sporządzony szczegółowy plan przebudowy Baranowa.

W 1861 roku miasto zajmowało 61 włók 8 mórg gruntu. Jednym z najwidoczniejszych mierników wzrostu lub upadku miasta był wzrost lub spadek liczby ludności. Liczba mieszkańców Baranowa na przestrzeni lat 1828-1865 uległa bardzo niewielkiemu wzrostowi. Podczas gdy w roku 1828 mieszkało tu 1324 osoby, to w 1865 r. - 1628.

W Baranowie nadal głównym rodzajem zajęć mieszczan pozostało rolnictwo oraz rzemiosło i handel. Uprawą roli zajmowała się około połowa mieszkańców. Poza rolnictwem ludność w Baranowie trudniła się rzemiosłem. Uprawiano większość rzemiosł tradycyjnych, ale najbardziej typowym, posiadającym odległe tradycje, było garncarstwo. W 1860 roku w mieście było 24 garncarzy, a w 1865 roku – 30. Charakter Baranowa jako ośrodka handlowego podkreślało odbywanie się sześciu jarmarków i poniedziałkowych targów. Wydaje się, iż handel pozostawał głównie w rękach ludności żydowskiej.

Źródła archiwalne informują o dalszym funkcjonowaniu w Baranowie szkoły parafialnej, a od 1847 roku – elementarnej. Na jej utrzymanie złożyło się tzw. " Towarzystwo". Ponadto w mieście funkcjonowała służba zdrowia, "instytut" głuchoniemych oraz szpital. Instytucje te utrzymywane były z opłat kasy miejskiej. Wśród ważniejszych zakładów o charakterze przemysłowym, działających w Baranowie, należy wymienić gorzelnie, olejarnię, cegielnię, browar oraz młyn wodny na Wieprzu. Zniszczony w latach czterdziestych most na Wieprzu odbudowano w 1859 roku.

W 1818 roku Biuro Magistratu w Baranowie było w stadium organizacji. Wójt Borzęcki przekazał w tymże roku służbę pierwszemu burmistrzowi – Michałowi Gruszeckiemu. Za podstawę do uregulowania spraw własnościowych między miastem a dworem przyjęto "ugodę dobrowolną z roku 1796".

W latach pięćdziesiątych XIX wieku miało miejsce wywłaszczenie dóbr baranowskich. Po przeprowadzeniu wywłaszczenia, mieszczanie ponownie zażądali rozpatrzenia ich sprawy.

W następnych latach stosunki między miastem a dworem, wzajemne obowiązki i świadczenia układały się w obraz niewystarczająco jasny. Na podstawie zapisów archiwalnych z lat 1850-1866 można stwierdzić, że miasto nie posiadało żadnych budowli gminnych i stałych dochodów – nie czerpało w ogóle żadnych poborów, zaś bardzo dochodowe prawo propinacji należało do dziedzica.

Na utrzymanie Biura Magistratu składały się tylko dochody tzw. niestałe i przypadkowe. Wśród wydatków Kasy Ekonomicznej Baranowa – oprócz pensji burmistrza, policjanta, stróża oraz wydatków na materiały piśmienne, wymieniane są drobne sumy na utrzymanie "instytutu" dla głuchoniemych, służby zdrowia, szpitale.

Z zachowanych przekazów archiwalnych i literatury przedmiotu, ogólny obraz Baranowa rysuje się w tym okresie jako miasta nieznacznie ale sukcesywnie słabnącego gospodarczo i ekonomicznie. Główną przyczyną była zmiana przeprowadzenia głównego traktu warszawskiego przez Puławy, a na Podlasie przez Kock. W połowie XIX wieku sytuacja komunikacyjna Baranowa stała się wybitnie niekorzystna. Zbiegały się tu tylko drogi o charakterze lokalnym.

W 1870 roku Baranów zmieniono na osadę miejską. Wiązało się to ze zrównaniem mieszkańców osady i wsi pod względem wysokości płaconych podatków. Znaczenie Baranowa w szerszej skali było prawie żadne, ale nadal odgrywał on rolę jako lokalny ośrodek rzemieślniczo-handlowy, obsługujący okoliczne wsie. Nadal stanowił centrum życia kulturalnego, religijnego i administracyjnego. Od chwili uwłaszczenia w latach 1864-66, zaznacza się coraz szybsze podupadanie dóbr baranowskich. W 1870 roku przeszły one na własność Zofii z hr. Zamoyskich hr. Tarnowskiej. Następnie właścicielami są: od 1873 roku Władysław Grosse, od 1875 – Zusman i Abraham Iwitzowie, od 1883 – Iwan Kanty Piotrowski.

Powiększ zdjęcie: Budynek Apteki - 1886 rokBudynek Apteki - 1886 rokOd 1883 roku dobra przestają stanowić całość transakcji kupna – sprzedaży. Iwan Kanty Piotrowski odsprzedaje drobne części głównie obywatelom żydowskim. Sukcesywnie rozdrabniane w następnych latach, zostały w 1938 roku rozparcelowane wśród 16 nabywców działek. Pod koniec XIX i na początku XX zaznaczył się w Baranowie stały wzrost liczby ludności. W 1880 roku osada liczyła 1817 mieszkańców, w 1902 – 1900 mieszkańców, w 1930 – 2079 mieszkańców, w tym 1092 Żydów. Ludność osady trudniła się głównie rolnictwem oraz drobnym handlem i rzemiosłem. Nadal odbywały się targi i jarmarki. Sytuacja gospodarcza nie uległa zmianie – osada należała do najuboższych w powiecie.

W mieście prosperowały od początku XIX wieku drobne zakłady przemysłowe: browar, gorzelnia, cegielnia, tartak parowy. Istniejące w Baranowie i okolicznych wsiach karczmy były w większości własnością ludności żydowskiej.

Od drugiej ćwierci wieku XVII do końca XVIII wieku sprawy własnościowe komplikują się. Żadne dokumenty nie wyjaśniają sposobu przechodzenia dóbr baranowskich z miastem na nowych właścicieli. W drugiej ćwierci XVII Wieku Baranów należy do Marcina Leśniowolskiego, zaś od połowy XVII wieku - do Roztworowskiej lub Rozwadowskiej, a następnie do Stanisława Rozwadowskiego Stolnika Ziemi Łukowskiej. Na przełomie XVII i XVIII wieku właścicielem Baranowa jest Marcin Chomentowski lub Chomętowski. W tym momencie następuje luka w zapisach archiwalnych, wiadomo tylko,że w 1738 roku właścicielem dóbr baranowskich jest Tarło, a następnie – już w 1765 roku – Małachowscy, z których w 1785 roku – Juliusz Małachowski. Rok później Baranów przechodzi na własność Arnolda z Drozdowa Byszewskiego "Generała Leytnanta". Spadkobiercą jego był Antoni Byszewski, który w 1815 roku sprzedał całe dobra swojemu bratu – Jakubowi.

Od 1815 roku dzieje własnościowe Baranowa są dobrze znane dzięki zapisom w księgach hipotecznych. I tak właścicielami Baranowa są: od 1833 roku – Piotr Wichliński, od 1850 roku – Józefa z Walickich hr. Zamoyska.

W II połowie XVII wieku zaczyna się obserwować proces przechodzenia gospodarki czynszowej na system gospodarki folwarcznej. W Baranowie zmiany te polegały m. in. na zwiększaniu obciążeń wobec dziedzica. Są dane, że przed połową XVII wieku miał miejsce pożar, który zniszczył m. in. plebanię, a więc szalał w pobliżu rynku. W XVII wieku zaczęły zachodzić zmiany w układzie zawodowym mieszkańców Baranowa, jednak brak dokumentów nie pozwala na dokładne prześledzenie tego procesu.

Do zmian w układzie zawodowym przyczynił się napływ ludności żydowskiej. Stali się oni drugą pod względem liczebności grupą narodowościową. Posiadali oni nieruchomości. W tym czasie musiały tu powstać synagoga i kierkut. Nieco później została założona szkoła żydowska. Na początku XIX wieku stanowili oni dominującą liczebnie grupę mieszkańców.

Powiększ zdjęcie: Król August IIKról August IITragicznym wydarzeniem dla Baranowa był pożar. Nawiedził on miasto w 1695 roku i strawił część domów mieszkalnych w rynku oraz ogromną część mieszczańskich i dworskich zabudowań gospodarczych. Był to duży cios, zachamowujący rozwój. Chcąc pomóc miastu i mieszkańcom, ówczesny właściciel – Chomętowski, rozpoczął staranie o nowy przywilej – dodatkowe jarmarki. W 1699 roku król August II udziela przywileju na dwa jarmarki: na święto Marii Magdaleny i św. Agnieszki. Dodatkowo, Chomętowski udziela przywileju na utworzenie cechu tkaczy. Pomimo środków zaradczych miasto i parafia należały do uboższych na Lubelszczyźnie.

W ciągu XVII wieku zauważa się spadek liczby duchowieństwa parafialnego. Sytuacja ta ulega poprawie w XVIII wieku, gdy przy kościele ufundowano plebanię. Uposażył ją Stanisław Chomentowski. Od początku założenia parafii baranowskiej istniał kościół drewniany. W 1779 roku biskup A. Lenczewski dokonał konserwacji nowego kościoła murowanego. Został on wybudowany dzięki inicjatywie i prywatnym funduszom ówczesnego proboszcza baranowskiego, księdza Tomasza Okuńskiego.

Istotnym momentem był rok 1796. Zachował się akt ugody między dziedzicem generałem lejtnantem Arnoldem z Drozdowa Byszewskim, a Gromadą Miasteczka Baranowa. Wszyscy mieszczanie – rolnicy otrzymali od dziedzica po 22 morgi chełmskie gruntu, przy zachowaniu dawnych pól. W zamian za to gromada miasta zobowiązała się płacić rocznie czynsz w wysokości – od jednego nadania -36 złp, dawać robociznę w wysokości 600 dni rocznie, tzn. każda rodzina po 12 dni. Za pracę na "gruncie pańskim" mieszczanie mieli otrzymywać po 1 złp dziennie. Nowa ugoda anulowała wszystkie dawne powinności w naturze i w pieniądzach. Dokument ten został aż do 1866 roku najważniejszym aktem prawnym, normującym stosunki między miastem a dworem.

Powiększ zdjęcie: Rynek w Baranowie - 1924 rokRynek w Baranowie - 1924 rokPodstawowym atrybutem miejskości Baranowa były targi i jarmarki. W 1553 roku król Zygmunt August udzielił miastu przywileju na targ tygodniowy w poniedziałek i trzy jarmarki: 23 kwietnia, 21 września i 30 listopada. Wielokrotnie podkreśla się w literaturze podmiotu wagę istnienia jarmarków i targów, jako elementu wybitnie pobudzającego rozwój gospodarczy miast. O rozwoju miasta w tym okresie świadczy wysokość szosu. W 1553 roku Baranów płacił 4 zł, a w roku 1582 – 8 zł. W tym okresie miasto miało pełnić i rzeczywiście pełniło rolę ośrodka rzemieślniczo – handlowego dóbr baranowskich. W ich skład wchodziły m. in.: wsie otaczające Baranów.

Istnienie ośrodka parafialnego było jednym z podstawowych czynników miastotwórczych, integrującym pod względem religijnym ludność najbliższej okolicy. Z XVII-wiecznych aktów wizytacji biskupich dowiadujemy się, że kościół parafialny w Baranowie pod wezwaniem NP Marii i św. Jana Chrzciciela ufundował i odpowiednio uposażył Piotr Firlej w 1549 roku. Poświęcenia dokonał biskup krakowski Samuel Maciejowski 8 stycznia 1550 roku, który ponadto wzbogacił jeszcze parafię, zapisując do uposażenia dziesięcinę z dwu wsi. Do parafii zostały wówczas włączone okoliczne wsie, dotychczas należące do parafii drążgowskiej i gołębskiej.

Po śmierci Piotra Firleja, Baranów przeszedł na własność jego syna – Mikołaja. Mikołaj Firlej, po śmierci swojego brata Jana, został przywódcą różnowierców w Małopolsce. W tej sytuacji parafia w Baranowie została zamieniona na gminę różnowierczą jako jedna z pierwszych w dobrach Firlejów. Kościół zmieniono na zbór, a parafię – na gminę innowierczą. Stało się to około 1553 roku. Pierwszym kaznodzieją przy zborze został ksiądz Adam – dotychczasowy pleban. W 1588 roku po śmierci Mikołaja Firleja, kościół prawdopodobnie pozostawał w rękach innowierców lub tez znajdował się w stanie wielkiego upadku i ruiny, nie spełniał funkcji sakralnych. Sytuacja zmieniła się w 1595 roku, kiedy Baranów był już własnością Ponętowskich. W dokumentach wymienia się Andrzeja i Mikołaja, synów Anny Firlejówny, córki Mikołaja. Nowy dziedzic dóbr Baranowskich – w tym miasta – wynagrodził kościołowi poniesione straty i szkody, hojnie go uposażając. W 1563 roku powołano do życia pierwszą i jedyną instytucję oświatową – Szkółkę parafialną. Mieściła się ona prawdopodobnie w budynku plebanii i utrzymywana z funduszy kościelnych. W 1603 roku dokonana została pierwsza wizytacja biskupa. Kościół w tym czasie nie był jeszcze konsekrowany. Nastąpiło to dopiero w 1612 roku. Aktu konsekracji dokonał biskup krakowski Andrzej Prochnicki. Na pamiątkę wydarzenia ustanowił on odpust w pierwszą niedzielę po św. Michale Archaniele (29 września).

Historię Baranowa rozpoczyna rok 1544, jednakże dużo wcześniej istniała tu wieś o nazwie Laskowice, która wymieniana jest po raz pierwszy w akcie erygowania parafii w Drążgowie ("Drzazgow") w 1334 roku. Do parafii tej zostały wówczas włączone: Sobieszyn, Laskowice, Blizocin, Składów, Rudno, Pogonów, Osmolice, Sarna, Strzeżowice. W tym okresie, aż do XVI wieku Laskowice były własnością królewską.

W 1503 roku Król Aleksander nadaje wsie "Lasskouicze" i pobliską Czołnę Mikołajowi Firlejowi "w dożywotnie posiadanie". Z tą czwilą historia osady na ponad 100 lat została związana z dziejami rodu Firlejów herbu Lewart, który z czasem stał się właścicielem tych terenów. Firlejowie otrzymali z czasem królewskie przyzwolenie na lokalizacje nowych miast, których założyli kilka, a wśród nich Baranów. Został on założony na terenie, przez który wiódł szlak z Lublina, przez Kurów, do przeprawy na Wieprzu i dalej do Łukowa – ma Podlasie i do Ryk – na Mazowsze.

Powiększ zdjęcie: Król Zygmunt AugustKról Zygmunt August18 marca 1544 roku na Sejmie Piotrkowskim król Zygmunt August zezwala Piotrowi Firlejowi – synowi Mikołaja – na założenie miasta Baranowa. Akt lokalizacji nie zachował się, ale w zapisie z 1571 roku, czytamy, że miasto zostało założone "na nowim korzeniu" przez Piotra Firleja 13 listopada 1544 roku.

Miasto otrzymało prawo magdeburskie. Ustanowiono władze municypalne z wójtem, burmistrzem i radą, w skład której wchodzili rajcy. Symbolem władz miasta był ratusz, wzmiankowany w źródłach archiwalnych już w 1574 roku. Przypuszczalnie rozległość miasta (z tzw. "rolami kmiecymi") przy lokalizacji wynosiła, według opisów statystycznych miast powiatu lubelskiego a 1861 roku 61 łanów.
Niemożliwe jest dokładne odtworzenie stosunków prawno – ustrojowych. Tendencja do stopniowego zawężania uprawnień mieszczan przez dziedzica wynikała z dążenia właściciela do całkowitego podporządkowania sobie miasta i wyciągnięcia z niego jak największych korzyści.

Jak wszystkie miasta prywatne, Baranów był zobowiązany do uiszczania powinności wobec dziedzica, jednak trudno określić jakiego były one rodzaju. Z faktu lokacji miasta na prawie magdeburskim wynika, że panowała gospodarka czynszowa i początkowo miasto płaciło dziedzicowi tylko czynsz. Inne powinności pojawiły się później. Prawdopodobnie własność nieruchomości traktowana była jako niepełna, skoro przejście gruntu na osoby trzecie wymagało zgody dziedzica.

Głównymi zajęciami mieszczan było rzemiosło, handel i rolnictwo. Uprawiano zapewne większość rzemiosł tradycyjnych. Akta XVI-wieczne wskazują na rozwinięcie się tu charakterystycznego dla Baranowa garncarstwa. W 1582 roku było tu ogółem 34 rzemieślników. Jednak przeważającą liczebnie grupę zawodową stanowili rolnicy. Ponadto już w 1546 roku istniał tu browar. Być może był on wówczas własnością miasta, skoro jeszcze w XVII wieku określany był jako "Browary Miejskie".